Na przełęczy pod Khustupem natrafiamy na głowę patrzącą w stronę Arcachu/Górskiego Karabachu. Wymalowana złotą farbą na betonowym cokole upamiętnia ormiańskiego bohatera narodowego, polityka i przywódcę wojskowego. Jest nim Garegin Nyżdeh.
Garegin Nyżdeh – wolna Armenia za wszelką cenę
Garegin Nyżdeh, a właściwie Garegin Ter-Harutiunian urodził się w 1886 roku we wsi Kznut (obecnie Guznut) w Nachiczewanie. Otrzymuje wykształcenie podstawowe w ormiańskiej szkole parafialnej, po której kontynuuje naukę w rosyjskim gimnazjum w Tbilisi. W wieku 17 lat dołącza do ormiańskiego ruchu wyzwolenia. Przez dwa lata studiuje prawo w Sankt Petersburgu. Za działania przeciwko caratowi spędza 3 lata w więzieniu. Następnie wyjeżdża do Bułgarii, gdzie studiuje na Akademii Wojskowej.
Pierwsze sukcesy wojskowe odnosi w trakcie I wojny bałkańskiej. Wówczas wraz z generałem Andranikiem Ozanianem formują ochotnicze oddziały ormiańskie do walki z Turkami w ramach armii bułgarskiej. W zamian za obietnicę walki podczas I wojny światowej z Imperium Osmańskim otrzymuje ułaskawienie od ówczesnej Rosji. Następnie I wojna światowa dla Nyżdeha to potyczki z armią osmańską pod Ani oraz obrona Wanadzoru znana w historii, jako bitwa pod Karaklis. Po proklamacji Republiki Armenii w 1918 roku zostaje gubernatorem Nachiczewanu, gdzie tłumi bunty ludności tureckiej. Następnie zostaje premierem i ministrem obrony w rządzie Republiki Górskiej Armenii, która istnieje od kwietnia do lipca 1921 roku. Prowadzi też wojnę partyzancką z bolszewikami prowincji Sjunik.
Po klęsce niepodległej Armenii emigruje i działała politycznie w ruchu dasznaków w Bułgarii, Turcji, USA i Kanadzie. Ostatecznie zostaje usunięty z Armeńskiej Federacji Rewolucyjnej z powodu swoich skrajnych poglądów. Podczas II wojny światowej współpracuje z Niemcami, prowadząc antykomunistyczną i pro-niemiecką działalność propagandową. Według źródeł historycznych kieruje 30-tysięczną ormiańską armią walczącą pod nazistowską flagą. Pod koniec 1944 roku, po zajęciu Sofii przez armię sowiecką, zostaje aresztowany i skazany. Pomimo wyroku 25 lat w łagrach na Syberii Nyżdeh proponuje władzom radzieckim program stworzenia kosmopolitycznej organizacji wojskowo-politycznej w diasporze. Jej celem ma być wyzwolenie zachodniej Armenii spod tureckiej okupacji i zjednoczenie jej z sowiecką Armenią.
Bohater z niewygodnym życiorysem
Według ormiańskich źródeł, Nyżdeh umiera w 1955 roku w Włodzimierzu, gdzie miał spocząć na cmentarzu przylegającym do więzienia. Jednakże jego szczątki potajemnie zostają zagrzebane na zboczach Khustup oraz na dziedzińcu klasztoru Spitakavor St. Astvatsatsin – 10 kilometrów na północ od miejscowości Vernashen. W 2005 roku część szczątków zostaje pochowana z honorami wojskowymi w Kapan, gdzie mieści się pomnik Garegina Nyżdeha. W Erywaniu na część Nyżdeha nazwano szkołę, ulicę, plac, stację metra, a także z okazji 98. rocznicy pierwszej republiki Armenii postawiono majestatyczny posąg. Jego pojawienie się w centrum miasta krytykowały zagraniczne media. Natomiast rzeczniczka rosyjskiej MSZ Maria Zacharowa nie omieszkała wypomnieć o faszystowskiej historii ormiańskiego generała.
