Podczas ostatniej letniej podróży na wschód podążaliśmy m. in. szlakiem świadectw kultury ormiańskiej we wschodniej Turcji. Zanim zwiedzimy ruiny potężnego miasta Ani trafiamy do miejsca, którego historia jest niezwykle barwna. W dziejowym spektrum trudno nie zauważyć dziedzictwa kultury ormiańskiej. Jej znaczącym przykładem jest Kościół Świętych Apostołów w Karsie.
Kościół Świętych Apostołów w Karsie – historia
Kościół powstaje w X wieku za panowania króla Abasa I z dynastii Bagratydów. W 1064 roku miasto zdobywają Seldżucy i świątynia w średniowieczu prawdopodobnie częściowo zostaje zasypana ziemią. Następnie Lala Kara Mustafa Pasza podbija miasto i wraz z nadejściem Imperium Osmańskiego kościół zostaje zamieniony w meczet 1579 roku. W 1877 roku Kars przejmuje Imperium Rosyjskie i meczet jest przemianowany na kościół prawosławny. Z tego okresu pochodzą: zakrystia, ikonostas oraz kolumnady przed portalami: zachodnim, północnym i południowym.
W 1918 Rosjanie opuszczają Kars i świątynia znów zamienia się w turecki meczet. Rok potem, kontrolę nad miastem przejmują Ormianie. Kościół nazywany przez XI-wiecznych historyków – Stepanosa Asoghika, Samuela z Ani i Mxit’ara z Ayrivank – Katedrą w Kars wraca do ormiańskich rąk, do twórców. Nie na długo. W 1920 roku wybucha wojna armeńsko-turecka, na skutek której Kars i Ardahan trafiają do Turcji, powiat Nachiczewan przechodzi do Azerbejdżańskiej SRR, a były powiat Zangezurski pozostaje w granicach Armenii. Traktat pokojowy zostaje podpisany właśnie w Karsie 13 października 1921 roku.
Pod panowaniem tureckim planowano zburzyć kościół i zbudować na jego terenie szkołę. Na szczęście nie doszło do realizacji tego planu. W latach 50-tych gmina Kars wykorzystywała budynek jako magazyn ropy naftowej. W latach 1964-1978 znajduje się tutaj Muzeum Kars. Następne dekady stoi nieużywany. Dopiero w 1993 roku zostaje przekształcony na Meczet Kümbet, co dosłownie oznacza dosłownie „kopulasty meczet”.
Kościół Świętych Apostołów w Karsie – dziś
Zanim będę mógł wejść do kościoła, obecnie meczetu, muszę ściągnąć obuwie, o czym przypomina piktogram na bramie. Jakiś chłopak bardzo gorliwie pilnuje w środku porządku. Jak tylko widzi, że zaczynam fotografować, podchodzi i coś próbuje mi pokazać. Niestety, chłopak zna jedynie język turecki, którego nie rozumiem. Wskazuje na muzułmańską kazalnicę, ale mnie bardziej interesują chrześcijańskie ślady, których władze tureckie nie zatarły. Wewnątrz nadal istnieje ikonostas z czasów funkcjonowania cerkwi prawosławnej. Natomiast na zewnątrz, na centralnej kopule między dwunastoma łukami można podziwiać dwanaście płaskorzeźb.
Według Jean-Michel Thierry de Crussol’a, współautora książki Sztuka ormiańska (1989), liczby te reprezentują dwunastu apostołów. Płaskorzeźby przetrwały wieki. I choć zdobią formalny meczet będący częścią kompleksu islamskiego, w skład którego wchodzi meczet Evliya – największy w Kars, to są niezaprzeczalnym dowodem ormiańskiej kultury we wschodniej Turcji.
