Podlasie to unikatowa w Polsce mieszanka religijno-społeczna. Na tym niezwykle bogatym kulturowo obszarze mieści się wioska Kruszyniany zamieszkała przez potomków Lipków, czyli Tatarów mieszkających na dawnych terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Meczet i mizar
W zamian za udział w wojnie z Turkami, król Jan III Sobieski w 1679 roku ofiarował Tatarom ziemie. Tak powstały Kruszyniany oraz pobliskie wsie Nietupa i Łużany. Zamieszkał tu pułkownik Samuel Murza Krzeczowski, który wg legendy miał uratować życie Sobieskiemu w bitwie pod Parkanami w 1683 roku. Pewne natomiast jest to, że król zatrzymał się u Krzeczowskiego w drodze na sejm do Grodna.
Wzmianki o pierwszym meczecie w Kruszynianach pochodzą z 1717 roku. Według tradycji ustnej został on ufundowany przez ostatniego członka rodu Krzeczkowskich. Obecny meczet powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku. Drewniany budynek wymalowany jest na zielono, to ulubiony kolor Mahometa jest symbolem raju, mądrości i proroków. Fasadę meczetu zdobią dwa minarety. Na szczycie dwuspadowego dachu znajduje się wieżyczka.
Do wnętrza prowadzą dwa odrębne wejścia: jedno dla kobiet, drugie dla mężczyzn. Salę dla mężczyzn od sali dla kobiet oddziela drewniane przepierzenie z podłużną szparą z delikatną firanką. W sali modlitw standardowo znajduje się mihrab – nisza wskazująca kierunek Mekki, w którym powinni modlić się wierni. Na prawo od niszy umiejscowiony jest minbar, z którego imam wygłasza kazanie.
100 metrów na wschód od meczetu znajduje się mizar, czyli cmentarz muzułmański. Jest to jeden z siedmiu tego typu cmentarzy w Polsce. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek ma datę 1704 rok. Na płytach inskrypcyjnych znajdują się napis w języku arabskim, polskim oraz rosyjskich. Te ostatnie to pozostałość po represyjnej polityce carskiej nakazującej używanie wyłącznie cyrylicy.
Meczet w Kruszynianach wpisany jest na krajową listę zabytków Polski. Od 2012 roku wraz z meczetem w Bohonikach uznane są za pomnik historii „Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary”. Za wstęp do meczetu pobierana jest opata od osób dorosłych 5 zł, od dzieci i młodzieży szkolnej 3 zł. Bilety zawierają opłatę przewodnika. Dżemil Gembicki w niezwykle ciekawy sposób opowiada o kulturze tatarskiej oraz regionie. W meczecie są dostępne drobne pamiątki. A jak kto zgłodnieje, to może posmakować tatarskich specjałów w lokalnych punkach gastronomicznych.
Jak dotrzeć?
Z Białegostoku i Sokółki jeżdżą autobusy PKS. Droga prowadzi z Białegostoku w kierunku Supraśla, potem przez Krynki do Kruszynian. Odległość z Białegostoku do Kruszynian wynosi 56 kilometrów.