Famagusta (gr. Αμμόχωστος, tur. Gazimağusa) we wschodniej części tureckiego Cypru to raj dla znawców historii, architektury, kulturoznawstwa, a także arcyciekawe miejsce dla włóczykijów czy amatorów urbexu. Po zwiedzeniu ruin starożytnej Salaminy i klasztoru Apostolos Varnavas z grobem św. Barnaby – pierwszego chrześcijanina na Cyprze czas na centralne miasto dystryktu. Famagusta – stare miasto – to nasza propozycja wycieczki, którą można odbyć samemu w 2-3 godziny. My spędziliśmy tu dwa dni.

Famagusta – stare miasto – mapa

Na wstępie warto zaznaczyć, że Famagusta – stare miasto zachowało zabytki z różnych okresów historycznych. Najwcześniejsze pochodzą z czasów Królestwa Cypru – feudalnego państwa założonego przez krzyżowców i rządzonego przez francuską dynastę Lusignaniów (1192-1489). W latach 1376-1464 miasto należało do Genui, a następnie jak cała wyspa, Famagusta została kolonią Republiki Weneckiej. Dalej okres 1571-1878 to rządy imperium osmańskiego, po którym nad Cyprem obejmuje protektorat korona brytyjska. Następnie Cypr uzyskuje niepodległość w 1960 roku. Natomiast po inwazji tureckiej na Cypr w 1974 roku, Famagusta jest włączona do tureckiej części wyspy.

Brama Lądowa, Bastion Revettina (Ravelin)

Zaczynamy zwiedzane od Bramy Lądowej [1] jednej z pięciu bram mieszczących się w renesansowych murach i fortyfikacjach zbudowanych w latach 1495-1564. Brama Lądowa została wzniesiona jeszcze w czasach Lusignanów podobnie jak Bastion Ravettina. Wówczas baszta stała na zewnątrz murów miejskich. Natomiast Wenecjanie przebudowali bastion i włączyli go w obręb murów. Ravelin stoi na litej skale i był odporny na podkopy. Podczas oblężenia Famagusty przez Osmanów wenecki dowódca wysadził się tu wraz z setką obrońców zabijając tym samym tysiąc najeźdźców. Brama Lądowa uzyskała nową nazwę po kapitulacji Wenecjan. Turcy mówią o niej Akkule lub „Biały Bastion”, ponieważ stąd Wenecjanie machali białą flagą w 1571 roku.

Po wejściu do starego miasta kierujemy się w lewo na północny zachód. Po lewej stronie w Bastionie Ravettina mieści się biuro informacji turystycznej. Podążając wzdłuż murów na rogu ulicy Suphi Ezel znajdziemy fundamenty tureckiej [2] Szkarłatnej Łaźni z XVI wieku. Natomiast w ciągu murów obronnych znajduje się [3] Sucha Fontanna z XVII wieku.

Nestoriański kościół św. Jerzego

Idziemy dalej i poniżej parkingu trafiamy pod budynek [4] nestoriańskiego kościoła św. Jerzego. Nestorianie, a właściwie Chaldejczycy pochodzący z Syrii należą do katolickich Kościołów wschodnich, a w Famaguście pojawili się jako uchodźcy ze zdobytej przez muzułmanów Akki w 1291 roku. W 1359 roku niezwykle bogaci syryjscy chrześcijanie Francis Lachas wraz z bratem rozpoczynają budowę kościoła. Podobno byli tak bogaci, że ich córki nosiły kosztowniejszą biżuterię niż królowie Francji. Natomiast potrawy przyprawiali sproszkowanymi diamentami.

Po zdobyciu Famagusty przez Turków, budynek pełni funkcję stajni dla wielbłądów. W okresie protektoratu brytyjskiego grecki kościół ortodoksyjny przejmuje świątynię. Cypryjscy Grecy na patrona wybierają św. Jerzego Wygnańca (Agios Giorgios Exorinos). Nabożeństwa odbywają tu do roku 1963. Obecnie budynek wykorzystywany jest jako centrum kultury. Z miejscem wiąże się przesąd. Podobno pył z podłogi świątyni rozsypany w domu wroga ma pewne właściwości. Jeśli nie doprowadzi do śmierci nieprzyjaciela w ciągu roku, to przynajmniej ma zmusić go do opuszczenia wyspy. Z dostępem do „pyłu” może być problem, bowiem kościół najczęściej jest zamknięty.

Kościół św. Anny

Wracamy do murów obronnych i docieramy do kolejnych budynków sakralnych. Niestety, jak do tej pory (zima 2020) leżą one na terenie strefy niedostępnej do zwiedzania. Pierwszym z nich jest [5] gotycki kościół św. Anny. Prawdopodobnie pełnił funkcję kościoła maronickiego działającego na terenie klasztoru benedyktyńskiego.

Meczet Garbarzy

100 metrów dalej odnajdziemy [6] meczet Garbarzy, czyli dawny kościół jakobitów św. Katarzyny z XIV wieku. Styl małego budynku jest przykładem mieszanki lokalnego cypryjskiego gotyku i regionalnych stylów krzyżowców. Przekształcony na meczet po podboju Turków. Nazwa pochodzi od garbarzy, którzy pracowali wówczas w tej okolicy.

Kościół św. Maryi z góry Karmel

Po drugiej stronie drogi znajdują się [7] ruiny kościoła Karmelitów. Pełna nazwa to kościół św. Maryi z góry Karmel, czyli miejsca skąd pochodzi ów katolicki zakon kontemplacyjny. To tutaj w 1366 roku pochowano św. Piotra Tomasza, karmelitę, patriarchę Konstantynopola, który zabiegał o jedność z chrześcijańskimi Kościołami wschodnimi. Na prośbę papieża Urbana V odbył podróż do Serbii, na Węgry i do Konstantynopola, próbując zorganizować krucjatę przeciwko Turkom. Jego kult zatwierdził papież Urban VIII w 1608 roku. Niestety, szczątki świętego nie zachowały się do naszych czasów. Natomiast ze świątyni imponujących jak na owe czasy rozmiarów, pozostały jedynie smutne mury, ogołocone z pięknych detali gotyckich,

Kościół ormiański i Bastion Martinengo (Tophane)

Za [7] kościołem św. Maryi z góry Karmel schowany jest [8] kościół ormiański, który prawdopodobnie pochodzi z 1360 roku. Zachowały się w nim fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych, podobnie jak ormiańskie napisy na ścianach zewnętrznych. Północno-zachodni róg starego miasta zamyka [9] Bastion Martinengo, pierwotnie nazywany Tophane. Bastion nazwany jest na część Hiernino Martinengo, popularnego dowódcy płynącego z odsieczą oblężonej Famaguście. Niestety, zmarł w drodze na Cypr.

Bastion Martinengo jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury wojskowej. Projekt wykonał Giovanni San Michele, znany wenecki architekt zainspirowany pracami Leonarda da Vinci i Michała Anioła. Budowany przez przez dziewięć lat bastion ma kształt strzały skierowanej w stronę lądu. Jego dolne sekcje zostały wbudowane w podłoże skalne, co sprawiało, że był praktycznie nie do zdobycia. Dlatego Turcy podczas oblężenia Famagusty, nawet nie próbowali go atakować.

Podziemny kościół

W drodze do linii brzegowej warto odbić nieco do centrum, by  wstąpić do [10] Podziemnego kościoła. Wśród zwykłych domostw ukryty jest średniowieczny kościół wyryty w skale.

Karbowana łaźnia

Podążając w kierunku północno-wschodnim trafiamy do [11] Karbowanej Łaźni (tur. Kertikli Hamam). Powstała w XVI wieku, ale istnieją dowody, że w tym miejscu wcześniej znajdowały się łaźnie Dominikanów. Od północy mury miasta zamyka [12] Bastion Diamante, skąd rozpościera się widok na port.

Następnie idziemy wzdłuż murów, równolegle do linii brzegowej. Po prawej stronie odnajdujemy ruiny [13] kościoła św. Klary z XIV wieku, który był związany z klasztorem zakonnic franciszkańskich Klarysek. W północno-zachodniej części zarośniętych ruin znajduje się podziemny kościół.

Łaciński kościół św. Jerzego

200 metrów dalej możemy podziwiać jednie [14] ruiny łacińskiego kościóła św. Jerzego, nazwanego tak w odróżnieniu od [22] kościoła ortodoksyjnego pod tym samym wezwaniem. I choć do dziś ostały się jedynie ściana północna i prezbiterium, to zbudowana prawdopodobnie między 1302 a 1307 rokiem, świątynia jest mistrzowskim przykładem stylu gotyckiego okresu Lusignanów. Do jej budowy posłużyły materiały z ruin starożytnej Salaminy, a za wzór służyła Święta Kaplica (Sainte-Chapelle) w Paryżu.

Famagusta – stare miasto – Cytadela (Wieża Otella)

Kierujemy się teraz na północ i odwiedzamy średniowieczny zamek zwany [15] Cytadelą lub wieżą Otella. Jest to najstarszy zachowany obiekt z czasów Lusignanów zbudowany za panowania Henryka II (1285-1324). Oczywiście, Cytadela została później powiększona, zmieniona i znacznie wzmocniona przez Wenecjan. W opinii lokalnych Turków Wenecjanie w trakcie oblężenia zakończonego kapitulacją, zakopali kosztowności we wnętrzu fortyfikacji. Ów mit wykorzystują łowców skarbów, którzy od czasu do czasu próbują penetrować zasypane korytarze.

Podczas zwiedzania warto zwrócić uwagę na płaskorzeźbę nad bramą wjazdową. Marmurowa tablica przedstawia lwa św. Marka (lew ze skrzydłami) – symbol Republiki Weneckiej z podpisem „Nicolo Foscarini, kapitan wenecki”. Co do nazwy – wieża Otella – ma związek z imieniem weneckiego gubernatora, który mieszkał tu w 1506 roku. Choć niektórzy wolą ją łączyć z tragedią Williama Szekspira napisaną sto la później.

Brama Morska (Porta del Mare)

Famagusta – stare miasto – ma dwie pierwotne bramy: [1] Bramę Lądową (od której zaczęliśmy zwiedzanie) i [16] Bramę Morską. Obecna, wyłożona żelazem drewniana brama pochodzi z czasów osmańskich. Natomiast ciężkie żelazne kraty, które można podnosić i opuszczać za pomocą łańcuchów, są oryginalne i pochodzą z okresu weneckiego. Od strony miasta przy murze majestatycznie leży kamienny lew. Warto ruszczyć schodami na górę Bramy Morskiej, skąd rozpościera się panorama na port i całe miasto. Po chwili podziwiania widoków wracamy na dół i idziemy wzdłuż murów na południe od Bramy Morskiej, gdzie znajdują się pozostałości [17] szpitala św. Antoniego. Przed ruinami porozrzucane są masywne kolumny ze średniowiecznej Salaminy.

Brama Canbulat

Kontynuujemy marsz aż do [18] Bramy Canbulat. Swoją nazwę zawdzięcza od tureckiego dowódcy. Według podań Canbulat wraz ze swoim koniem poświęcili życie, by zablokować machinę z obracającymi się ostrzami. Tym samym droga do miasta stała otworem. Szczątki bohatera zostały tu pochowane. Legenda utrzymuje, że nad grobowcem wyrosło drzewo figowe, którego owoce przywracają płodność u kobiet. W bramie znajduje się również małe muzeum, do którego warto zaglądnąć.

Kościoły Agios Zoni i Agios Nikolaos

Kontynuujemy spacer wzdłuż południowych murów i odbijamy na północny zachód w do centrum miasta. Po drodze odwiedzamy dwa małe i blisko położone kościoły w stylu bizantyjskim z XV wieku. Ten bliżej murów i lepiej zachowany to [19] kościół Agios Zoni. W gorszym stanie znajduje się [20] kościół Agios Nikolaos. W ich otoczeniu buszują cypryjskie koty.

Kościół św. Jerzego Greckiego

I tak oto, zbliżamy się do centrum starego miasta. Obowiązkowym punktem wycieczki jest [22] Kościół św. Jerzego Greckiego. Katedra jest unikatowym połączeniem dwóch stylów. Na przykład: bizantyjska absyda wyrasta wysoko i dosięga gotyckiego sklepienia nawy głównej. Warto wejść do ruin i odnaleźć niszczejące malowidła ścienne, szczególnie we wschodniej absydzie przedstawiające „Ukrzyżowanie” i „Trzy Marie u grobu”. Przy greckiej katedrze znajdują się ruiny bizantyjskiego [21] kościoła św. Symeona, gdzie pochowano św. Epifaniusza z Salaminy – palestyńskiego świętego Kościoła katolickiego i prawosławnego.

Famagusta – stare miasto – meczet Lala Mustafa Paşa (dawna katedra św. Mikołaja)

Spod greckiej katedry docieramy pod dawną Katedrę św. Mikołaja, którą uznaje się za najwspanialsze i najpiękniejsze dzieło gotyku na Bliskim Wschodzie. Można ją nazwać wschodnim odbiciem Katedry Notre-Dame w Reims. Konsekracja katedry odbyła się w 1326 roku, choć budowę ukończono dopiero ok. roku 1400. Ponadto w wczasach Lusignanów, po koronacji króla Cypru w katedrze Mądrości Bożej Nikozji, koronowano władcę tutaj drugi raz. Tym razem na króla Jerozolimy. W tych murach ostatni monarcha wyspy, królowa Katarzyna Cornaro, abdykowała i oddała władzę doży weneckiemu. Oczywiście, po zajęciu Famagusty przez Turków świątynię przekształcono w meczet imienia Lala Mustafy Paszy. Na pozostałościach wieży północnej muzułmanie wybudowali niewielki minaret. Przy wejściu do środka, jak w każdym meczecie, trzeba pamiętać o odpowiednim stroju i pozostawieniu obuwia.

Po zwiedzeniu meczetu Lala Mustafy Paszy wychodzimy wprost na [24] Plac Namık Kemal. Miejsce było świadkiem historycznych wydarzeń. Podczas wybuchu zarazy w 1362 roku, św. Piotr Tomasz poprowadził tędy boso procesję w akcie błagalnym. W 1372 r. plac płynął krwią genueńczyków, którzy sprzeciwiali się koronacji Piotra II. W tym samym roku św. Brygida w drodze do Ziemi Świętej zatrzymuje się na Cyprze. W Famaguście przeklina najpierw Łacinników za ich ekscesy, a następnie Greków za pozostawanie poza wiarą katolicką. W 1571 roku, po zajęciu miasta Lala Mustafa nakazuje tu żywcem obedrzeć ze skóry weneckiego kapitana Marcantonio Bragadin – obrońcę Famagusty. Dziś plac nosi imię Namıka Kemala – XIX-wiecznego tureckiego poety, publicysty, działacza politycznego i społecznego okresu tanzimatu.

Na placu przy starej loggii weneckiej, obecnie używanej do rytualnych ablucji, rośnie drzewo figowe. Uważa się, że zostało ono posadzone podczas budowy katedry, co oznacza, że liczy sobie ponad 700 lat. Z placu ruszamy w ulicę Naim Efendi, gdzie znajduje się [25] Dom Wenecki. To tutaj tuż przed abdykacją mieszkała ostatnia królowa Cypru, Katarzyna Cornaro.

Kościoły Bliźniacze

Na północ od [25] Domu Weneckiego natrafiamy na dwa małe [26] Kościoły Bliźniacze. Większy z rozetą nad portalem wejściowym to kościół Templariuszy. Drugi, czyli kościół Szpitalników powstał po przekazaniu majątku Templariuszy przez papieża joannitom. Tak nazywano zakon św. Jana z Jerozolimy, których możemy bardziej kojarzyć pod potoczną nazwą kawalerów maltańskich. Obecnie w kościele Szpitalników mieści się kawiarnia.

Spod Kościołów Bliźniaczych wracamy w stronę [24] placu Namık Kemal. I tak po prawej stronie mijamy łaźnię turecką [27] Ağa Cafer Paşa Hamam zbudowaną w 1601 roku na terenie klasztoru franciszkanów. Na rogu, po drugiej stronie ulicy znajduje się [29] fontanna z 1597 roku, również imienia osmańskiego gubernatora. Skręcamy w prawo w ulicę Namık Kemal. Po prawej stornie mamy ruiny [28] kościoła św. Franciszka, po lewej [30] więzienie i muzeum Namıka Kemala.

Kościół św. Franciszka

Choć sam św. Franciszek nie przebywał w Famaguście, to wysoce możliwe wydaje się, że wylądował na Cyprze. Prawdopodobnie wydarzyło się to w 1219 roku w drodze do lub w drodze powrotnej z Damietty, gdzie odbyło się słynne spotkanie z sułtanem Egiptu z Melek el-Kamelem. Franciszkanie w Famaguście tworzyli 
jeden z najstarszych i najważniejszych zakonów łacińskich na Cyprze. Uważa się, że zostały one założone w Nikozji około 1230 roku.

Namık Kemal więzienie i muzeum

Po drugiej stronie ulicy odnajdziemy [30] Namık Kemal więzienie i muzeum. Namık Kemal został zesłany na Cypr po urazie sułtana osmańskiego w swoim pamiętnym dziele: Vatan yahut Silistre (Ojczyzna albo Silistria, 1873). W obecnym budynku był więziony w latach 1873-1876. Dziś dom sąsiadujący z więzieniem to muzeum poświęcone życiu i twórczości Kemala. Dalej na zachód mieszczą się ruiny [32] Pałacu weneckiego. Do czasów dzisiejszych dotrwały tylko wielka wschodnia fasada i tylne ściany dziedzińca, na którym znajduje się kilka współczesnych armat, starannie ułożona kolekcja kul i kawałki kolumny z Salaminy.

Jeśli podążymy wąską uliczką na północ, to dotrzemy do [31] Domu Kominowego. I choć jego ściany zewnętrzne pochodzą z okresu weneckiego, to wnętrze jest wyraźnie tureckie. Na przestronnym dziedzińcu znajduje się odnowiona łaźnia turecka.